ANLATIM TÜRLERİ

ÖYKÜLEYİCİ ANLATIM

Öyküleyici anlatım, yaşanmış ya da yaşanması mümkün olayların yer, zaman ve kişilerle anlatılmasında kullanılan bir anlatım yoludur. Öyküleyici anlatım için bir hareketin, bir olay akışının olması gerekir. Bu anlatımda varlıklar, nesneler bir akış, bir değişme ve gelişme içinde verilir. Olayın olduğu yerde zaman da söz konusudur.

Öyküleyici anlatımda olay, belli bir zaman diliminde, bir kişi kadrosuyla başlar, gelişir ve bir sonuca ulaşır. Öyküleyici anlatımda her şey hareket hâlinde verilir; varlıklar, durumlar yaşamın akışı içinde gösterilir , bir durumdan başka bir duruma geçiş vardır. Olayların gelişimi ve birbirine bağlanışı hareket öğesiyle sağlanır.

Öyküleyici anlatım “öğretici” (anı, günlük, biyografi, otobiyografi) ve “sanat metni” özelliği gösteren yazılarda (öykü, roman, masal) kullanılır. Öyküleyici anlatımda olay, kişi, zaman, mekân ve anlatıcı ortak öğelerdir.

Kişi
Kişi, öykü ve romanın temel öğesidir. Kişi; öykü ve romanda anlatılan olayları yaşayan kişilerdir. Roman ve öykülerde çoğunlukla olaylar insan etrafında gelişir. Kişi, olaylarda etkindir. Öykü ve romandaki kişilere “öykü veya roman kahramanı” da denir.

Çocuk uykuya dalmamak için direniyordu ama gözkapaklarını aralamaya gücü yetmiyordu. Yan uyur yarı uyanık halde konuşmalara kulak veriyordu. (Beyaz Gemi, Cengiz Aytmatov) Bu metindeki kişi, çocuktur .

Olay / Olay Zinciri / Olay Örgüsü

Bir arada bulunmak zorunda olan en az iki kişinin veya iki kişi yerine geçen kavram veya varlığın bireysel farklılıklar sebebiyle karşı karşıya gelmesi veya çatışması sonucu ortaya çıkan eyleme “olay” denir. Olayın ortaya çıkardığı eylem zincirine de ‘olay zinciri” denir.

Olay örgüsü, olaylar arasındaki bağlantılar ve olayların birbirini izleme sırası anlamına gelmektedir. Olay örgüsü; konunun, kişi-mekân (yer) gibi öğelerin dikkate alınarak örülmesi, işlenmesi, kurgulanması, konuya biçim verilmesi demektir.

Her öyküleyici anlatımda anlatılacak veya gösterilecek bir olay veya olay örgüsü bulunur. Kurmaca olmayan metinlerde (anı, biyografi…) olay örgüsü değil olay zinciri söz konusudur. Olay; yaşanmıştır veya yaşanması mümkündür. Olay örgüsü ise tasarlanmış, hayal edilmiş bir olaydan hareketle gerçekleştirilen bir düzenlemedir. Roman ve hikâyelerde iki tür olay örgüsü görülür.

Düz olay örgüsü: Olayların düz bir sıra hâlinde, kronolojik olarak anlatıldığı olay örgüsüdür.

İlmekli olay örgüsü: Olay akışının iç içe olduğu, arada bir geçmişe dönük olayların anlatıldığı metinlerde görülen olay örgüsüdür.

Mekân (Yer)

Öykü ve romanda anlatılan olay, değişik mekânlarda (yerlerde) geçer. Bu yerler, doğal çevrelerdir. Bu doğal çevreler; kırsal bölgeler, kent, varoş, bir ada, bir ev … olabilir.

Biz o güne kadar istasyona tren beklemeye, tren karşılamaya hiç gitmemiştik. İlgili memurlara sorup bilgi

almak da gelmiyordu aklımıza… Bu sırada bir siren sesi işittik, trenin istasyona girmekte olduğunu gördük.

Bu metindeki yer, tren istasyonudur.

Zaman

Zaman, öykü veya romanda anlatılan olayın geçtiği süredir. Zaman, uzun bir süreyi içine alabileceği gibi, kısa bir zaman diliminden veya bir günden ibaret de olabilir. Roman ve öykülerde zaman “geçmiş zaman / şimdiki zaman / gelecek zaman / geniş zaman” olarak da karşımıza çıkar.

Kâhya köyün meydanından geçip diğer uçtaki çıkış kapısına vardı. Kapı kapalıydı. At üzerindeyken onu açamazdı. Birilerini çağırdı. Fakat kapıyı açmak için kimse gelmedi. Bunun üzerine kendisi attan inip kapıyı açtı. (Bir Gencin Dramı, Lev Tolstoy)

Bu metindeki zaman, görülen geçmiş zamandır.

Anlatıcı

Hikâyeyi anlatan kişiye anlatıcı denir. Öyküleyici anlatımda bir anlatıcı bulunur. Edebî metinlerden öykü ve romanda anlatıcı yazar tarafından oluşturulmuş kurmaca bir kişidir. Sanat metinlerinde (öykü ve romanda) anlata kurmaca kişi; öğretici öyküleyici metinlerde (anı, otobiyografi, biyografi, günlük) ise gerçek bir kişidir.

Öykülemede iki farklı anlatıcı vardır. Öykü ve roman gibi kurmaca eserlerde olaylar bu iki anlatıcı tarafından anlatılır.

a. Birinci kişili anlatım:

Yazar olayları kendisi yaşamış, görmüş gibi anlatır. Fiiller çoğunlukla birinci tekil kişiye (ben) göre çekimlenir. Bir gün, okuldan dönünce, avlumuza iki yabana atın bağlanmış olduğunu gördüm. Eyerlerine, koşumlarına bakılırsa, dağlardan geliyordu atlar. (Öğretmen Duyşen, Cengiz Aytmatov)

b. Üçüncü kişili anlatım:

Yazar, olayları üçüncü kişinin (o) başından geçmiş gibi anlatır. Yazar, olayların gözlemcisidir. Yazar, olayları kahramandan “o” diye söz ederek anlatır. Fiiller çoğunlukla üçüncü tekil kişiye (o) göre çekimlenir. Görülen geçmiş zaman (-dili geçmiş zaman) kipi kullanılır.

Yazar romanındaki olayları değişik bakış açılarından yararlanarak yazabilir. Bir metnin bakış açısını bulabilmek için “Olaylar kimin gözünden ve kime göre anlatılıyor?” sorusu sorulur.

Kâğıdı güzelce dürdü, büktü, cebine koydu, çalışma saati dolmadan hızla koşarcasına eve gitti. (Teneke, Yaşar Kemal)

Anlatıcı Bakış Açıları

Anlatmaya bağlı metinlerde, dolayısıyla roman ve hikâyelerde üç tip anlatıcı ve bakış açısı vardır. Sanat metinlerinde anlatıcı; olayı, mekânı, kişileri ve zamanı üç temel bakış açısının birinden hareketle anlatır. Bu bakış açıları şunlardır:

a. Kahraman anlatıcının bakış açısı:

Yazar (anlatıcı), romanın temel kahramanlarından biridir. Olayların merkezinde yer alan yazar (kahraman) olayları kendi bakış açısından anlatır. Burada anlatıcı, olayları kahraman kadar bilir. Anlattıkları; gördükleri, duydukları ve bildikleri ile sınırlıdır. Olaylar, düşünceler romanın kahramanı olan anlatıcının ağzından, birinci kişinin ağzından (ben) verilir.

Ben minderin üstünde sırt üstü yatıyorum; etrafımın telâşını seyrederken kendimi unutuyorum. Hatta bazen kendimi hepsinden fazla sakin buluyorum fakat bu kalabalıklar dağılıp da felâketimle baş başa kalınca dehşet… (Dokuzuncu Hariciye Koğuşu, Peyami Safa)

b. Gözlemci anlatıcı bakış açısı:

Yazar, olayın kahramanlarından biri değildir ve olayların içerisinde yer almaz. Anlatıcı (yazar), olup biteni kamera sessizliğiyle arkadan izler.

Bu bakış açısında yazar, gözlemci (müşahit) konumundadır. Olayları yansız bir şekilde, gözlemlerinden hareketle anlatır. Yazarın bildikleri, kahramanın bilgilerinden daha azdır. Bu bakış açısıyla yazılmış hikâye ve romanlarda gizli bilgilere , duygulara , hayallere ve kişilerin iç dünyasındaki çatışmalara yer verilmez. Olaylar üçüncü kişinin ağzından (o) anlatılır.

Paşa, Iğdır Ovası’ndan Başköy’e geçti. Ahuri Koyağına çıktı, oradan Ahuri yaylasına geçti. Hiç kimseyle, ne bir çobanla ne bir yolcuyla , ne bir eşkıyayla karşılaşmadı. Bir kuş, bir ayı, bir tilki, bir kaplan, hiç bir canlıyla da karşılaşmadı. (Ağrı Dağı Efsanesi, Yaşar Kemal)

c. Hâkim (tanrısal) bakış açısı:

Anlatıcı (yazar) olayların içinde yer almaz ve olaylara karışmaz. Anlatıcı her şeyi bilir, kişilerin zihinlerinden geçenleri, geçmişte yaşadıklarını, onların en gizli bilgilerini bütün ayrıntıları ile bilir ve olayları bu bilgiler eşliğinde anlatır. Yazar, olayın kahramanlarından daha fazlasını bilir. Bu bakış açısıyla yazılan metinlerde anlatım üçüncü kişinin ağzından (o) yapılır.

Nuran’ın gitmesiyle zihni hayatı durmuş gibiydi. Sanki genç kadın bu mazi rüyasının bütün canlı ve güzel taraflarını beraberinde götürmüş, yerinde tıpkı Mümtaz’ın hayatı gibi bir kül yığını kalmıştı. O kadar dikkatle hazırladığı, beraberinde yaşadığı kahramanlar, bir daha dirilmelerine imkân olmayan gölgeler, sıska ve cansız kuklalar olmuşlardı. (Huzur, Ahmet Hamdi Tanpınar)

BETİMLEYİCİ ANLATIM

Betimleme, bir yerin, bir varlığın özelliklerini, bu özelliklerin duyularımızda uyandırdığı izlenimleri sözcükler aracılığıyla, gözümüzde canlanacak şekilde anlatmadır. Betimlemede içinde bulunulan ortam, varlık ve durumlar donmuş olarak ele alınır. Burada varlıklar birer resim, birer fotoğraf olarak vardır. Betimlemeden yararlanılarak yapılan anlatıma ‘betimleyici anlatım” adı verilir. Betimleyici anlatımda sıfatlar çok kullanılır. Bunlar, betimlemesi yapılan varlıkların niteliklerini karşılayan sözcüklerdir.

Betimleyici Anlatım Örneği

Burada mavi deniz, mavi gök birbiriyle kucaklaşırdı. Bazen nazlıca, bazen de suları yok denecek kadar azalan bir derenin aktığı yol, o dantel görünüşlü tarihi köşke, bayram yerine, ıhlamur, erguvan, çitlembik, keçiboynuzu, çınar gibi daha birçok görkemli ağaca ulaşırdı. Yolu çevreleyen girdili çıktılı sokaklar, küçük iki katlı evleri bahçeleriyle birlikte koruyordu. Bostanları, arsaları, tahta perdeleri, çeşmeleriyle insana ferahlık veriyordu burası.

Yazar, parçada bir yol ve bu yol etrafındaki evleri, bahçeleri anlatırken betimleyici anlatımdan yararlanmıştır.

Betimlemeler içeriklerine göre kendi içinde türlere ayrılır.

a. İzlenimsel (Sanatsal) Betimleme

Edebi eserlerde okuru etkilemek, okuyanda güzellik hissi uyandırmak için yapılan betimlemelere izlenimsel (sanatsal) betimleme denir. Bu betimlemede varlıkların nitelikleri, bu niteliklerin duyularımız üzerinde uyandırdığı izlenimler belirtilir.

İzlenimsel betimlemede, düşüncelerimize görünürlük kazandırma, anlatımı renklendirme, okuyucunun hayal gücünü kamçılama amaçlanır. İzlenimsel betimlemede özel ayrıntılar üzerinde durulur. Ayrıntılar arasından seçme yapılıp en belirleyicisi öne çıkarılır.

Bilgiler duyusal, izlenimsel bir sıra içinde, kişisel yorum yapılarak verilir.

Tarla, baştanbaşa insan ve tınazlarla örtülüydü. Sık, yüksek boylu çavdar tarlasının biçilmiş bölümlerinde orakçı kadının sırtı; demet yaparken, parmakları arasında sallanan başaklar; çocuğunun gölgedeki beşiğine eğilen kadın ve peygamber çiçekleriyle örtülü tarlada toplanmış ekin demetleri görünüyordu. Öte yanda, ceketsiz, gömlekli köylüler, kızışmış kuru tarlada toz kaldırarak, araba üstünde ayakta durarak demetleri yerleştiriyorlardı.

Bu parçada yazar izlenimlerinden ve gözlemlerinden yararlanarak sanatsal (izlenimsel) betimleme yapmıştır.

b. Ruhsal Betimleme

Bir kimsenin, bir şeyin yazılı olarak betimlenmesidir. İnsanların duygularını , düşüncelerini, beğenilerini, tutkularını, alışkanlıklarını kusurlarını… tanıtan betimlemedir. Bu betimlemede kişinin iç dünyasından söz edilir. Görsellikten çok, sezginin ağır bastığı bu betimlemeler sadece insanlara özgüdür.

Büyükannemin odasında öfkeli, kıpkırmızı yüzünden siniri bozuk olduğu anlaşılan bir oda hizmetçisi vardı. Sinirinden olsa gerek başını, gözünü oynatıp duruyor, sıkıntısını ve öfkesini yüzünde belli ediyordu. Bir an önce işini bitirip odadan çıkmak ister gibi bir hâli vardı.

Bu parçada hizmetçinin ruh dünyası ortaya konarak ruhsal betimleme yapılmıştır.

c. Fiziksel Betimleme

Kişinin; boyu, ağırlığı, göz rengi, saçları, vücut yapısı, konuşma biçimiyle anlatıldığı betimlemedir. Fiziksel betimlemede kişinin belirgin, çarpıcı özellikleri kalın çizgilerle gözlemden yararlanılarak anlatılır. Burada amaç, fiziksel betimlemesi yapılan kişiyi sözcüklerle âdeta resim çizerek okurun gözünde canlandırmaktadır. Bu tür betimlemede yazar nesnel olabileceği gibi gözlemlerine duygularını da katabilir.

İki küçük kız dar bir sokakta buluşmuşlardı. Kızlardan biri çok küçüktü, diğeri ise azıcık ondan büyükçe. Anneleri her ikisine de yeni elbiseler giydirmişti. Küçük olan mavi bir elbise giyiyordu, öbürü ise sarı basmadan bir elbise. Her ikisinin de başında kırmızı eşarp vardı.

Yazar bu parçada nesnel bir tutumla gözlemlerinden yararlanarak fiziksel betimleme yapmıştır.

d. Açıklayıcı Betimleme

Okura bilgi vermek amacıyla genel ayrıntılar üzerinde durularak yazılan betimlemedir. Ayrıntılar yansız olarak, olduğu gibi fotoğrafsal bir gerçeklikle, kişisel duygu ve düşünceler katılmadan verilir. Asıl amaç, sanat yapmak değil, bir konu hakkında bilgi vermektir. Yazar, herkesin görebileceği nesnel gerçekle ilgilenir. Bir mimari yapı, yeryüzü şekilleri, beynin çalışma sistemi gibi konularda yapılan betimlemeler bu türdendir.

Penguenler, uçamayan, dimdik durabilen, perde ayaklı deniz kuşlarıdır. Tüyleri kuş tüylerine hiç benzemez. Sırtları siyah veya gri, karın kısımları beyaz ince pulsu tüylerle örtülüdür. Türler birbirinden, başlarındaki renkli tüyleriyle ayrılır. Kuyruklan kısa ve ayakları vücutlarının gerisinde olduğundan rahatlıkla dimdik ayakta durabilirler.

Yazar bu parçada nesnel gerçeklerden hareketle penguenleri okurun zihninde canlandıracak şekilde anlatmış, dolayısıyla açıklayıcı betimleme yapmıştır.

e. Simgesel Betimleme

Bir kavramı veya varlığı, okurun yorumu ile ulaşacağı şekilde betimlemedir.

AT

Bin gemle bağlanan yağız at şaha kalkıyor

Gittikçe yükselen başı Allah’a kalkıyor

Son macerayı dinlememiş varsa anlatın;

Ram etmek isteyenler o mağrur, asil atın

Beyhudedir, her uzvuna bir halka bulsa da;

Boştur, köpüklü ağzına gemler vurulsa da…

Coştukça böyle sel gibi bağrında hisleri

Bir gün başında kalmayacaktır seyisleri!

Son şanlı macerasını tarihe anlatın:

Zincir içinde bağlı duran kahraman atın

Faruk Nafiz Çamlıbel, “At” başlıklı şiirinde simgesel betimleme yapmıştır. Burada şair, “at” sembolü ile Türk milletini ve onun esaretten kurtuluş mücadelesini betimleyerek anlatmıştır.

Betimlemede Duyulardan Yararlanma

Betimleyici anlatım, temelde duyulara dayanır. Betimlemede betimlenen varlık ya da nesnenin durumuna göre bir ya da daha çok duyuyla ilgili ayrıntıdan yararlanılır. Bir betimlemede görme, işitme, dokunma, tatma ve koklama gibi farklı duyularla algılanan ayrıntılar yer alabilir.

Boğaziçi’nin Anadolu yakasındaki tenha, bayır ve yarı karanlık köylerin birinde hırçın bir kış akşamıydı. Tarladan köye yürüyerek geliyorduk. Yağmur iri taneler halinde yağıyordu. Rüzgâr uğultuyla esiyor, bizi üşütüyordu. Eserken yağmur, tanelerini etrafa saçıyor, bizi ve her tarafı öyle sırılsıklam ediyordu.

Bu parçada yazar, betimleme yaparken “görme, dokunma ve işitme” duyusuyla ilgili ayrıntılara yer vermiştir.

ÇOŞKU VE HEYECANA BAĞLI ANLATIM

İnsan

duygu , düşünce ve hayallerini söz, yazı, resim gibi değişik yollarla ifade eder. Bu ifadeyi bazen anlatma, bazen gösterme, bazen de coşkuyla dile getirme şeklinde yapar. Bu anlatımlarda coşkuyla dile getirme insan hayatında önemli bir yer tutar. Çünkü insanın heyecanlarını ve coşkularını ifade etmek için düzenlenen metinlerde daha çok, coşku ve heyecana bağlı anlatım kullanılır.

Coşku ve heyecana bağlı (lirik) anlatım, üzüntü, sevinç, heyecan, taşkınlık gibi temaların coşkulu bir şekilde ifade edilmesidir. Coşku ve heyecana bağlı anlatım daha çok şiirde kullanılmıştır.

Farklı sembollerle, ritimli sözlerle, seslerin uyumlu kullanımıyla ortaya çıkan edebî anlatım biçimine şiir denir. Şiirin, kendine özgü bir anlatımı vardır. Şiirde dil ve imge aracılığıyla gerçeklik yeniden oluşturulur. Şiirin yoruma açık, yoğun ve özlü bir anlatımı vardır. Şiirde dil, daha çok şiirsel ve heyecana bağlı işlevde kullanılır. Çünkü şiirler daha çok, sevinç, coşku, heyecan, üzüntü, özlem gibi duyguları dile getirmek amacıyla düzenlenir. Şiirde benzetme, kişileştirme, abartma, hatırlatma gibi söz sanatlarından, karşılaştırmalardan, çağrışım gücü yüksek sözcüklerden yararlanılarak imgeler oluşturulur. Sözcükler daha çok, yan ve mecaz anlamlarıyla kullanılır.

Duygu ve çağrışım değeri olan söz ve söz öbeklerine sıkça yer verilir.

Coşku (Lirik) ve Heyecana Bağlı Metinlerin Ortak Özellikleri

Daha çok, şiir ve hitabet (söylev)’te kullanılır.
Sözcükler daha çok yan ve mecaz anlamda kullanılır.
Duygu , coşku ve heyecanların ifade edilmesi esastır.
Dil, daha çok, heyecana bağlı işlevde ve şiirsel işlevde kullanılır.
İmgelerden, söz sanatlarından ve ahenk unsurlarından yararlanılır.
Kişi, zaman, mekân, olay ve olay örgüsü gibi öğelere pek yer verilmez.
Okuyucuyu heyecanlandırmak, hüzünlendirmek, sevindirmek, coşturmak amacıyla düzenlenir.

DESTANSI ANLATIM

“Epik” kavramı Yunanca “epope” sözcüğünden türetilmiştir. Tarih öncesi dönemlerle ilgili “tanrı, tanrıça, yarı tanrı ve kahramanlarla ilgili olağanüstü olayları ele alıp işleyen şiirlere epope (destan) denir. Bu tür metinlerde epik (destansı) anlatımdan yararlanılır.

Destanların büyük bir bölümü yazı öncesi çağlarda oluşmuştur. Bundan dolayı destanlar sözlü verimler arasında yer alır. Hemen bütün toplumlarda destanların önemli bir yeri vardır. Destanlar, millet hayatında derin izler bırakan savaş, göç gibi önemli tarihî ve toplumsal olayların, kahramanlıkların hikâye edildiği şiirlerdir. Epik şiir türü içinde yer alan destanlarda, olağanüstü özellikleri olan kahramanların, tanrıların savaşları yanında, eski çağ insanlarının yaratılış konusundaki düşünceleri, milletlerin çeşitli özlemleri, hayalleri anlatılır. Destanlar, anlatma ve dinleme ihtiyacından doğmuş, sözlü gelenek içinde ağızdan ağıza aktarılarak gelişimini sürdürmüş ve sonradan yazıya geçirilmiştir.

Destanlar, bir yönüyle halk gözüyle görülüp duyulan olayların, onun hayaliyle ortaya çıkan masallaştırılmış tarihsel metni özelliği gösterir. Destanların olağanüstü öğeler içermesi, onların bütünüyle tarihsel gerçeklerden kopuk olduğu anlamına gelmez. Olağanüstü öğeler bir kenara bırakılacak olursa destanların milletlerin tarihini aydınlatan önemli bir kaynak olduğu görülür.

Türk edebiyatı, destanlar yönüyle oldukça zengindir. Bu destanlarda milletimizin duygu, düşünce, hayal ve inançlarını ve yaşamını türlü yönleriyle görmek mümkündür.

Oğuz Kağan Destanı’ndan

“Bu çocuk, anasının göğsünden ilk sütü emdi ve bir daha emmedi.

Çiğ et, çorba ve şarap istedi. Dile gelmeye başladı. Kırk gün sonra büyüdü, yürüdü ve oynadı. Ayakları öküz ayağı gibi [kuvvetli]; beli kurt beli gibi [ince]; omuzları samur omuzu gibi; göğsü ayı vücudu gibi [kuvvetli] idi. Vücudu baştan aşağı tüylü idi. At sürüleri güder, ata biner ve av avlardı. Günlerden, gecelerden sonra yiğit oldu. (Oğuz Kağan bu defa) bir ayı yakaladı. Onu, altın kemeri ile ağaca bağladı ve gitti. Ertesi sabah, tan ağaran çağda yine geldi. Gördü ki canavar ayıyı da almış, götürmüş. (Bu defa) o ağacın dibinde kendisi durdu. Canavar gelip başı ile Oğuz’un kalkanına vurdu. Oğuz kargı ile canavarın başına vurarak onu öldürdü. Kılıçla başını keserek alıp gitti. Tekrar aynı yere geldiği zaman gördü ki bir sungur (aladoğan) canavarın içerisini (iç organlarını) yemektedir. Yay ile, ok ile sunguru öldürdü, başını kesti. Ondan sonra dedi ki: “Canavar geyiği yedi, ayıyı yedi, kargım onu öldürdü. Çünkü kargım demirdendi. Canavarı sungur yedi, yay ve okum onu öldürdü. Çünkü okum bakırdandı.”

Bu metin Oğuz Kağan Destanı’ndan alınmıştır. Daha önce de belirttiğimiz gibi destanda olağanüstülükler söz konusudur. Oğuz Kağan’ın, annesini bir kez emdikten sonra çiğ et ve şarap istemesi, kırk gün sonra büyüyüp yürümesi gerçek yaşamda rastlanmayan olaylardır. Yine destanda o dönemde Türklerin ağırlıklı onlarla et yediklerini, demiri ve bakırı işleyip kullandıkları görülmektedir. Bütün bunlar, o dönemde Türklerin sosyal yaşamı, bilim ve uygarlıkta geldikleri düzeyi göstermesi bakımından oldukça önemlidir. Destanda “ayakları öküz ayağı gibi, beli kurt beli gibi” söz gruplarında gördüğünüz gibi benzetmelerden yararlanılmıştır. Bütün bunlar, Türklerin o dönemde yalın ve işlenmiş bir dil kullandığını gösteren ipuçlarıdır.

ÇANAKKALE ŞEHİTLERİNE

Ne hayâsızca tehaşşüd ki ufuklar kapalı!

Nerde -gösterdiği vahşetle- “Bu bir Avrupalı!”

Dedirir: Yırtıcı, his yoksulu, sırtlan kümesi.

Varsa gelmiş, açılıp mahbesi. yâhud kafesi!

Vurulmuş tertemiz alnından, uzanmış yatıyor,

Bir hilâl uğruna, yâ Rab, ne güneşler batıyor!

Ey. bu topraklar için toprağa düşmüş, asker!

Gökten ecdâd inerek öpse o pâk alnı değer.

Ne büyüksün ki kanın kurtarıyor Tevhid’i…

Bedr in arslanları ancak, bu kadar şanlı idi.

Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsın?

“Gömelim gel seni tarihe” desem, sığmazsın.

(Mehmet Akit Ersoy)

Mehmet Akif Ersoy bu şiirde Türk ordusunun Çanakkale Savaşlarında göstermiş olduğu olağanüstü kahramanlığını, yiğitliğini dile getirmiştir. Bu tür anlatımlara destansı (epik) anlatım adı verilir. Destansı anlatımda dil alıcıyı harekete geçirme işleviyle kullanılır.

Şair, bu şiirde tarihimizde çok önemli yeri olan bir konuyu ele almıştır. O dönemde ülkemizi işgal amacıyla Çanakkale Boğazı na dayanan Batılı devletlere kahraman ordumuzun verdiği destanımsı mücadeleyi gözler önüne sermiştir. Bu savaş denk güçler arasında olmamıştır. Türk ordusu kendisinden kat kat güçlü düşman günlerine karşı iman dolu göğsü ile bir ölüm kalım mücadelesi vermiştir. Bunun sonucunda Mehmetçik kanı pahasına yurdunu savunmuş ve düşmanlara geçit vermemiş, bunun sonucunda işgal güçleri geldikleri gibi gitmişlerdir. Şiirde, destansı bir anlatım söz konusu olmakla birlikte şair, şiirin olanaklarından yararlanmış ve anlatımını sanatlı bir dille yapmıştır. Şiir aruz ölçüsüyle yazılmış, beyitler kendi arasında uyaklanmıştır.

Nerde -gösterdiği vahşetle- “Bu bir Avrupalı!”

Dedirir: Yırtıcı, his yoksulu, sırtlan kümesi,

dizelerinde işgal güçleri yırtıcı, his yoksulu sırtlana benzetilmiştir.

Vurulmuş tertemiz alnından, uzanmış yatıyor,

Bir hilâl uğruna, yâ Rab, ne güneşler batıyor!

dizelerinde “hilâl” kelimesi “bayrak”, “güneş” kelimesi şehit olan “askerler’ in yerine kullanılarak ad aktarması (mecaz-ı mürsel) yapılmıştır.

Ne büyüksün ki kanın kurtarıyor Tevhid’i…

Bedr in arslanları ancak, bu kadar şanlı idi.

dizelerinde “Bedr in aslanları” sözüyle Bedir Savaşı’na katılan Müslüman askerler hatırlatılarak telmih sanatından yararlanılmıştır.

Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsın?

“Gömelim gel seni tarihe” desem, sığmazsın.

dizelerinde ise şair, şehitlerimizi gösterdiği kahramanlıktan dolayı öylesine yüceltmiştir ki onları ne kabre ne de tarihe sığdırabilmiştir. Bundan dolayı bu dizelerde abartmaya başvurulmuştur.

Şiirin bütününde Türk askerinin göstermiş olduğu kahramanlığın vurgulanması nedeniyle şiirin dizeleri “Türk askerinin kahramanlığı” teması etrafında örgülenmiştir.

Epik Anlatımla Yazılan Metinlerin Özellikleri

Etkileyici bir niteliği vardır.
Destanın türünün yiğitçe havası sezilir.
Olağanüstü özelliklere sahip kişilerin etrafında gelişen olaylar anlatılır.
Eylemler ön plandadır.
Daha çok, tarihî konu ve kahramanlıklar ele alınır.
Sürekli bir hareket söz konusudur.
Sözcük yan ve mecaz anlamlarıyla kullanılabilir.
Anlatımda abartıya başvurulduğu görülür.
Destan, hikâye, roman, şiir ve tiyatro türündeki eserlerde destansı anlatımdan yararlanılır.
Koçaklamalar, destanlar, millî marşlar ile kahramanlık şiirlerinde epik anlatıma başvurulur.

Dünya edebiyatında epik anlatımdan yararlanılarak pek çok destan ortaya çıkmıştır. “Türeyiş, Göç, Bozkurt, Oğuz Kağan, Alper Tunga, Şu, Ergenekon, Manas, Satuk Buğra Han, Cengiz Han, Ediğe” Türklerin doğal destanlarından bazılarıdır.

“Nibelungen Alman, “Odysseia’ Yunan, “Cid’ İspanyol, Chanson de Roland” Fransız, Gılgamış” Sümer, “Kalevala” Fin, ‘Ramayana, Mahabarata” Hint,” “İgor” Rus, “Şinto” Japon, Şehname İran destanları arasında yer alır.

Dünya edebiyatında doğal destanlar yanında yapma destanların da kaleme alındığı görülür: “Kaybolmuş Cennet” Milton, “Kurtanlmış Kudüs Tasso, Aennesis” Vırgilius tarafından yazılmıştır.

Türk Edebiyatında ise Mehmet Akif Ersoy’un Çanakkale Destanı Kayıkçı Kul Mustafa’nın “Genç Osman Destanı” Fazıl Hüsnü Dağlarca’nın “Üç şehitler Destanı’ yapma destanlar arasında yer alır.

EMREDİCİ ANLATIM

Kesinlik, vazgeçilmezlik, emir ve yasaklamalar içeren cümlelerde emredici anlatım söz konusudur. “Zincir takmadan yola çıkmayınız!”, “İnşaata beresiz girilmez!” cümleleri emir ve yasaklar içermesi nedeniyle emredici anlatıma örnektir.

Emredici anlatımın söz konusu olduğu cümleler, bir işin nasıl yapılması gerektiğine ilişkin talimatlar içerir. “Emniyet kemeri takmadan yola çıkmayınız!”cümlesinde yolcuları emredici bir anlatımla yönlendirme söz konusudur. “Sen zor durumda olanlara yardım et ki başkaları da sana zor gününde yardım etsin.”, sözü bir deneyimi emredici bir dille ifade etmektedir.

Karşılıklı konuşmalarda da emredici anlatımdan yararlanılır. Bir babanın çocuğuna, “Bugün mutlaka dükkâna uğra!” sözünde emredici anlatıma başvurulmuştur.

Örneklerde de görüldüğü gibi emredici anlatımda dil, alıcıyı harekete geçirme işleviyle kullanılır.

Emredici Anlatım Örneği

“Veysel der kafanı nafile yorma

Dünya fani değil çöküp oturma

Adım at ileri avara durma

Yoldaş ol refaha kavuşanlara”

Bu dörtlükte şair, okurlarla dinleyicilere öğüt vermektedir. Bunu yaparken de “kafanı yorma, çöküp oturma, adım at, avara durma, yoldaş ol” gibi emredici ifadelerden yararlanmıştır.

Bu dörtlüğün ilk iki dizesinde şair, boş oturmanın doğru olmadığını belirtmiş, dünyanın geçici olduğunu ileri sürüp bir kenara çekilmenin yanlış bir tutum olacağını vurgulamıştır. Üçüncü ve dördüncü dizelerde ise şair, insanların hep ileri doğru adım atması gerektiğini, kalkınmanın yolunun çalışmaktan geçtiğini söylemiştir. Bunun yanında şair okurları refaha, mutluluğa ve zenginliğe ulaşan insanların izinden gitmeleri gerektiğini öğütlemiştir.

Dörtlükteki dizelerde de görüldüğü gibi emredici anlatımların öğretici, öğütleyici ve açıklayıcı yönlerinin olması nedeniyle bu tür cümlelerde fiil cümlelerine yer verildiği, emir kipiyle çekimlenen fiillerden sık sık yararlanılır.

Emredici Metinlerin Özellikleri

Öğretici, açıklayıcı ve öğüt verici yönleri ağır basar.
Trafik kuralları ile kimi eşyaların ve ilaçların kullanma kılavuzları, yemek tarifleri emredici anlatıma örnek olarak verilebilir.
Sosyal yaşamın düzenlenmesinde yararlanılır.
Dil, alıcıyı harekete geçirme işleviyle kullanılır.

ÖĞRETİCİ ANLATIM

Öğretici anlatımla oluşturulan metinler, açıklama, aydınlatma, bilgi verme amaçlarıyla yazılır. Bu metinlerde söz sanatlarına, dilin bünyesine mal olmamış yan anlam ifade eden kelime ve kelime gruplarına yer verilmez. Öğretici metnin anlaşılması ve yorumlanması için okuyucunun verilen bilgiyi kavrayabilecek birikime sahip olması gerekir.

Öğretici anlatımın kullanıldığı metinlerde anlatım nesnel özellik taşır, açıklık ve kesinlik önemlidir. Alanında gerekli bilgi birikimine sahip kimseler tarafından hemen anlaşılacak şekilde metinler oluşturulur. Yazar, konuyu duygularını işe karıştırmadan açıklamaya çalışır. Grafik, plan, çizelge, tablo vb. dil dışı öğeler ve konu ile ilgili terimlerin kullanılması da söz konusudur.

Öğretici Anlatım Örneği

Türk Edebiyatında “Taziyetname”

Türk edebiyatında ölüm temasının işlendiği belli başlı edebî türler; “sagu”, “ağıt” ve “mersiye”dir. Bununla beraber ölümle ilgili olduğu hâlde üzerinde pek fazla durulmayan bir tür daha vardır ki o da “taziyetnâme’dir. Taziyetnâme bir mektup türüdür; vefat eden birinin yakınına, akrabasına başsağlığı dilemek amacıyla yazılır. Muhtevalarına bakıldığında bir çeşit mensur mersiye niteliğindedir.

(Dr. Ömer Çakır)

Bir makaleden alınan bu metinde yazar, edebiyatımızda “taziyename” diye bir tür olduğunu söylüyor ve bu türün özellikleri ile ilgili bilgiler veriyor. Bu bilgiler ansiklopedik bilgiler olarak değerlendirilir. Metine yazarın kendi bakış açısı hâkim değildir. Metinde yazar, “Taziyenameler’le ilgili yalnızca kanıtlanabilir yani nesnel bilgiler vermektedir. Metinde dil, göndergesel işlevde kullanılmıştır.

Amacı bilgi vermek olan edebiyat türleri öğretici, didaktik sözcükleriyle açıklanır. Türk edebiyatında öğretici eserlerin ilk örneklerini Uygur metinlerinde görürüz. Daha sonra Yusuf Has Hacip’in “Kutadgu Bilig”, Edip Ahmet Yükneki’nin “Atabetü’l-Hakayık” adlı eserleri öğretici nitelikler taşır. Orta Asya döneminde Ahmet Yesevi’nin “Hikmetleri de öğretici eserler arasına girer. XIII. yüzyıl Anadolu’sunda yazılmış eserlerin hemen hepsi öğretici niteliktedir. İçlerinde en ünlü örnek Mevlana Celaleddin-i Rumi’nin “Mesnevi” adlı eseridir. Osmanlı dönemi Türk edebiyatında Ahmediyye, Muhammediyye gibi eserler, Kâbusname benzeri ahlak kitapları öğretici bir amaca dayanır.

Tanzimat’tan sonra ise edebiyatın toplumu, insanları eğitmek için bir araç olduğu kabul edilir. İlk çeviri roman olan “Telemak” bile öğretici niteliğinden dolayı Türk okuruna sunulur.

Öğretici Anlatımın Özellikleri

Dil, “göndergesel” işlevde kullanılır.
Söz sanatlarına, dilin bünyesine mal olmamış yan anlam ifade eden kelime ve kelime gruplarına yer verilmez.
Verilen bilgiler örneklerle ve tanımlarla pekiştirilir.
Daha çok nesnel cümleler kullanılır.
Açıklama, aydınlatma, bilgi verme amaçlarıyla yazılır.
Öğretici metnin anlaşılması ve yorumlanması için okuyucunun verilen bilgiyi kavrayabilecek birikime sahip olması gerekir.
Gereksiz söz tekrarı yapılmaz.
Ses akışını bozan, söylenmesi güç sesler ve kelimeler yoktur.
Dil ve ifade sade, gösterişsiz ve pürüzsüzdür.
Düşünce ve duygular kısa ve kesin ifadelerle dile getirilir.
Bu anlatım türü daha çok ansiklopedilerde ve ders kitaplarında kullanılır.
Tarihî metinler, felsefi metinler, bilimsel metinler ve diğer öğretici metinlerde kullanılır.

AÇIKLAYICI ANLATIM

Açıklayıcı yazılarda bir sorun ortaya konur. Bu yazılar, sorunu ortaya koyan cümle veya cümlelerle başlar. Sorunu çözümleyen açıklamalar, örnekler, karşılaştırmalar ile devam eder. Özetleyip veya yargı bildiren ifadelerle sonuçlanır.

Açıklayıcı anlatımla oluşturulan metinlerde, dilin göndergesel işlevinde ve kelimelerin gerçek anlamlarında kullanılmasına özen gösterilir. Açıklayıcı anlatımda kesin ve açık ifadenin önemi büyüktür. Tanımlama, açıklayıcı betimleme, sınıflandırma; örneklendirme, benzerlik ve karşıtlıklardan yararlanılarak metinler düzenlenir. Bu metinlerde ifadenin açık olması gerekir.

Açıklayıcı anlatımda konunun iyi kavranması ve yazının ana düşüncesinin iyi tespit edilmesi çok önemlidir. Edinilen bilgilerin doğru ve düzenli olarak verilmesi gerekir. Gerektiğinde istatistik, levha, grafik, resim gibi gereçlerden; konu ayrıntılarıyla açıklanırken örneklerden ve karşılaştırmalardan yararlanılır. Açık, anlaşılır, sade ve süssüz bir anlatım seçilir.

Günlük hayatımızda sık sık başvurduğumuz açıklama öğretmek amacıyla kaleme alınan fıkra, makale, deneme, sohbet, eleştiri vb edebî yazılarda kullanılan bir anlatım türüdür. Herhangi bir konuyu geliştirmek ve anlaşılır hâle getirmek istiyorsak mutlaka açıklama yapmak gerekir. Açıklama sonucunda “niçin” ve “nasıl” sorularına cevap bulunarak üzerinde durulan konu aydınlığa kavuşturulur.

Açıklayıcı Anlatımın Özellikleri

Dil, “göndergesel işlev”de kullanılır.
Söz sanatlarına, sözcüklerin mecaz ve yan anlamlarına yer verilmez.
Dil ve ifade sade, gösterişsiz ve pürüzsüzdür.
Yazarın bakış açısı metne yansır.
Daha çok, fıkra, makale, deneme, sohbet, eleştiri vb. edebî yazılarda kullanılır.

TARTIŞMACI ANLATIM

Tartışmacı anlatımda düşünce ve kanıları değiştirmek söz konusudur. Anlatıcı öne sürülen düşünce, duygu ve kanılara katılmıyorsa onları inceler, değiştirmek ister. Karşı çıkış, değiştirmek isteyiş, değiştirmek istediklerinin yerine ileri süreceği görüşler yeni bir anlatım biçimini gerektirir.

Tartışmacı anlatım biçiminde düşünceyi geliştirirken ilişki kurma, karşılaştırma, kanıtlama ve tanık gösterme gibi yöntemlerden birine ya da birkaçına başvurulur. Metinlerde birbirine karşıt iki düşünce ele alınabileceği gibi bir düşüncenin iki yönü de ele alınıp işlenebilir. Bir düşüncenin doğrulanması, savunulması ya da bir düşünceye karşı çıkılması amaçlanan metinlerde iki görüş vardır. Bunlar tez ve antitez olarak tanımlanır. Tez, karşı çıkılan görüştür. Antitez ise yazarın bu düşünceye karşı ortaya koyduğu görüştür. Yazar iki görüşü birbirine bağlamak için. “ama, fakat, lakin, ancak, yalnız, oysa” gibi karşıtlık bağlaçlarından faydalanır. Metin savunma amaçlıysa önce savunulan görüş ortaya konur. O hâlde, çünkü, öyleyse gibi destekleme, açıklama bağlaçları kullanılır.

Tartışmacı Anlatımın Özellikleri

Dil, “göndergesel” işlevde kullanılır.
Düşünce ve duygular kısa ve kesin ifadelerle dile getirilir.
Tartışmacı anlatımda okurla sohbet ediyormuş gibi bir dil kullanılır. Yazar düşüncelerini soru cevaplarla ortaya koymaya çalışır.
Açıklayıcı anlatımda bir düşünce verilir. Tartışmacı anlatımda ise düşünceye okurun inandırılmasına çalışılır.
Dil ve ifade sade, gösterişsiz ve pürüzsüzdür.
Gereksiz ifadelere yer verilmez.
Karmaşık ve anlaşılması güç cümleler kullanılmaz.
Ses akışını bozan, söylenmesi güç sesler ve kelimeler yoktur.
Savunulan ve karşı çıkılan görüşlere yer verilir.
İki farklı bakış açısının olduğu konular bu türde işlenmeye daha elverişlidir.
Fıkra, deneme, makale, röportaj gibi öğretici metinlerde kullanılır.
Yeteneğe, bilgi ve deneyime göre yöntem belirlenir.
Eleştirici bir bakış açısı kullanılır.

KANITLAYICI ANLATIM

Ortaya atılan herhangi bir konu, düşünce, görüş veya yargının okuyucu veya dinleyiciye kanıtlama (ispatlama) yolu ile anlatılması için uygulanan bir anlatım türüdür. Genellikle makale, eleştiri, röportaj gibi yazılı; konferans, açık oturum, münazara gibi sözlü anlatımlarda kullanılır.

Bu tür anlatımda, önce ortaya atılmış ve kanıtlanması gereken bir konu bulunmalıdır. Bu konu bütün yönleriyle tanıtılır ve sonra konunun kanıtlanmasına geçilir. Bu safhada elde bulunan her türlü belge, başkalarının konu ile ilgili görüşleri, eğer yapıldıysa deney ve gözlem sonuçları birer kanıt olarak ortaya sürülür. Kısaca kanıtlayıcı anlatım inandırma, aydınlatma, bir başkasına kendi görüşünü kabul ettirmenin bir toplamıdır.

Konuşan ve yazan kişi, konuyu, sınırlandırarak ve bakış açısını belirleyerek ortaya koyar. Kanıtlayıcı metinlerde kavramların tanımlanması ve açıklanması önemlidir. Okuyucuyu veya dinleyiciyi ikna etmek, düşündürmek ve yazıda üzerinde durulmak istenen konudan uzaklaşmamak için bazı kelime, kelime öbeği veya cümleler aralıklarla tekrar edilir. Konuşmacı ve yazar, üzerinde durduğu konuyu aydınlatmak ve düşüncelerini kabul ettirmek için örneklere başvurur; konuyu aydınlatmak maksadıyla farklı kişilerin düşüncelerine müracaat eder.

Kanıtlayıcı Anlatımın Özellikleri

İnandırma, aydınlatma, kendi görüşünü kabul ettirme amaçlanır.
Kavramları tanımlama ve açıklama önemlidir.
Okuyucu ve dinleyiciyi ikna etmek, düşündürmek ve üzerinde durulan konudan uzaklaşmamak için bazı kelime, kelime gruptan ve cümleler tekrar edilir.
Konuşmacı ve yazar konuyu aydınlatmak maksadıyla farklı kişilerin düşüncelerine başvurur.
Sözcükler ve sözcük grupları gerçek anlamında kullanılır.
Dil, “göndergesel” işlevde kullanılır.
“Tanımlama, örneklendirme, karşılaştırma, tanık gösterme, sayısal verilerden yararlanma” gibi düşünceyi geliştirme yollarından faydalanılır.
Kanıtlayıcı anlatımda hitap edilen toplumun kültür düzeyi ve beklentileri önemlidir.

DÜŞSEL ANLATIM

Düş ya da rüyâ, uyurken zihinde beliren olayların, düşüncelerin bütününe verilen isimdir. Düş kelimesi gerçek olmayan şeyler için, imge için de kullanır. Gerçekleşmesi istenen şeyler, umutlar için de düş kelimesi kullanılabilir. Düşsel kelimesi ise düşle ilgili olan, hayali şeyler için kullanılır. Bu yüzden düşsel ya da fantastik anlatım gerçek olmayan, hayalî anlatım demektir.

İmgeye dayalı, hayali, olağanüstü olayların anlatımında düşsel (fantastik) anlatımdan yararlanılır. Düşsel ya da fantastik anlatımda olay, konu ve kişiler olağanüstü niteliklere sahiptir. Bu anlatım türünde hayal ürünü olaylar belli bir plan çerçevesinde anlatılır.

Düşsel (fantastik) anlatımda zaman öğesi bazen “zaman ötesi” bir özellik gösterir; belirli veya belirsiz olabilir. Örneğin masallarda zaman öğesi “bir varmış bir yokmuş, evvel zaman içinde”, “zamanın birinde” gibi sözlerle ifade edilir. Bu sözlerden de anlaşılacağı üzere düşsel anlatımda söz konusu olan zaman hayali bir zamandır.

Düşsel (fantastik) anlatımda mekân gerçekte olmayan, gündelik yaşamda ulaşma olanağı bulunmayan, olağanüstü bir yerdir. Kimi zaman Kaf Dağı’nın ardıdır, kimi zaman periler ülkesidir, kimi zaman da devlerin, cinlerin yaşadığı hayali bir yerdir. Söz konusu mekân, anlatıcının hayal dünyasında yarattığı bir mekândır.

Olay, yer, kişi ve zaman da çoğunlukla hayalidir. Zaman zaman gerçek yaşamdan kişiler olsa bile bu kişiler, yaptıklarıyla ve nitelikleriyle gerçek olmayan kişilikler hâline bürünür. Düşsel (fantastik) anlatımda insan dışındaki varlık ya da kavramlar kişileştirilebilir. Örneğin masallarda bütünüyle hayal ürünü olan bir kişi çok zor bir işi başarır. Bunu yaparken de çoğu zaman olağanüstü özellikleri olan, büyüleyici bir kişiliğe bürünür.

Düşsel öğelerin egemen olduğu fantastik romanlarda kahramanların şeytanla, meleklerle, vampirlerle veya daha başka türden hayali varlıklarla konuşması, onlarla etkileşim içinde bulunması söz konusudur.

Düşsel (fantastik) anlatımlarda olaylar -bütünüyle hayal ürünü olsa da- yaşadığımız dünyanın koşullarına uydurulmuş, gerçek bir zemine oturtulmuş olaylardır. Aynı şekilde kişiler de yaşadığımız dünyanın gerçeklerine göre oluşturulmuş kişilerdir.

Düşsel (fantastik) anlatım, masallarda, korku romanlarında, bilim kurgu romanlarda ve filmlerde sıkça kullanılan bir anlatım yöntemidir. Bilim kurgu romanlarında ise bilimsel merak ile hayalin yani düşün iç içe geçtiği bir anlatım vardır.

GELECEKTEN SÖZ EDEN ANLATIM

Yaşadığımız andan daha ilerideki zaman dilimini gelecek olarak ifade ederiz. Zaten “gelecek” kelimesi, zaman bakımından ileride olan, daha gelmemiş, yaşanacak zamanlar için kullanılır. Gelecekten söz eden anlatıma da geleceğe yönelik duygu, düşünce ve beklentilerin dile getirildiği anlatım diyebiliriz.

Gelecekten söz eden anlatımda yazar, daha sonra olacak olaylar hakkında öngörülerde, tahminlerde bulunur. Gelecekten haber verir. Gelecekten söz eden kimi metinlerde bilimsel verilerden yararlanılabilir. Bazılarında ise anlatılanlar bütünüyle bilim kurgudan ve kehanetten ibarettir.

Gelecekten söz eden anlatım, fallarda, burçlara yönelik tahminlerde, bilim kurgu romanlarında, meteorolojik tahminlerde kullanılır. Gelecekten söz eden anlatımlarda henüz olmamış ancak olacak, olabilecek, olması muhtemel ya da olması istenen şeyler anlatılır.

Gelecekten söz eden anlatımların özünde varsayım ve tahminde bulunma vardır. Bu tür anlatımların yapıldığı metinlerde olasılık ve tahmin bildiren “olasıdır, olacaktır, olabilecektir, belki, ihtimal ki, büyük olasılıkla” gibi sözlerden yararlanılır.

Gelecekten söz eden anlatımın sınırlarını yazarın düş gücü çizer. Bu açıdan bu anlatım türünde yazarın düş gücü öne çıkar. Gelecekten söz eden anlatım, yazara alabildiğine özgürlük tanıyan bir anlatım şeklidir. Bu anlatımda yazar, gelecekte gerçekleşmesini beklediği bir olayı sınırlarını kendisi çizerek anlatır.

Gelecekten söz eden anlatım, bilimsel öngörülerde söz konusu olabileceği gibi öykü ve romanlarda da yazar, geleceğe yönelik düşüncelerini, planlarını veya beklentilerini anlatabilir.

Gelecekten söz eden anlatımda tercih edilen fiiller ya gelecek zaman kipiyle çekimlenir ya da fiil başka bir kipte olsa bile gelecek zaman kipi anlamını taşır. Gelecekten söz eden anlatım, daha çok, “roman, hikâye, tiyatro, deneme, şiir” gibi edebiyat ürünlerinde kullanılır.

Gelecekten Söz Eden Anlatımın Özellikleri

Beklentiler, tahminler ve varsayımlar üzerine kurulur.
Olandan çok, olması istenen veya beklenen olaylar anlatılır.
Verilerden yola çıkılarak geleceğe yönelik tahminlerde bulunulur.
Yaşanan andan daha sonraki bir zamanda gerçekleşecek olay ve durumlardan söz edilir.
Anlatımda kullanılan fiiller ya gelecek zaman kiplidir ya da fiilin kipi, gelecek zaman anlamı taşır.

Gelecekten söz eden anlatım ile düşsel anlatım kimi zaman karıştırılabilmektedir. Bu bakımdan bu iki anlatım arasındaki benzerlik ve farklılıklar şunlardır:

Her iki anlatımda da yazar, kendi zihninden geçenleri dile getirir.
Her iki anlatımda da yazarın, kendi düş dünyasındakiler yer alır.
Gelecekten söz eden anlatımda her ne kadar, olması istenen olaylar anlatılmak istense de gerçeklerden yola çıkılarak tahminler dile getirilir. Bu açıdan, gelecekten söz eden anlatımın gerçeğe daha yakın olduğu söylenebilir.
Düşsel anlatımda yazar, gerçeklikle ilgisi olmayan, kurmaca olayları, durumları, kişileri, zamanları ve mekânları dile getirir. Buradan hareketle düşsel anlatımın kullanıldığı metinlerin gerçekle bağının olmadığı ya da bu bağın son derece zayıf olduğu söylenebilir.

SÖYLEŞMEYE BAĞLI ANLATIM

İki veya daha fazla kimsenin, bir konu üzerinde, karşılıklı konuşturulmasına söyleşmeye bağlı (diyalog) anlatım denir. Söyleşmeye bağlı anlatımda iki kişinin karşılıklı konuşmasına “diyalog”, kişinin kendi kendine yaptığı konuşmaya ise “monolog” denir.

Söyleşmeye bağlı anlatım bulunulan mevki, bağlam ve konuşulan kişiye göre değişebilir. Çünkü kişi, yakınlarıyla daha rahat ve içten konuşabilirken resmî bir kurumda ciddi bir üslupla konuşmak zorunda kalır. Televizyonlardaki söyleşmeye dayalı programlar tartışma sanat ve spor programlarıdır. Bu programların her birinde farklı söyleşme şekli olabilir. Birisinde bir yönetici eşliğinde ve masa etrafında 3-5 kişinin bir konu hakkında doğaçlama yoluyla söyleşmesi olabilirken diğerinde iki kişi sırayla bir konu hakkında önceden yaptıkları hazırlıklar doğrultusunda konuşabilirler.

Söyleşmeye Bağlı Anlatımın Kullanıldığı Metin Türleri

“Sohbet, diyalog, mülâkat, röportaj, roman, hikâye, tiyatro, manzum hikâye” gibi türler söyleşmeye bağlı anlatım çevresinde oluşur. Bu metinler daha çok. “diyaloglardan oluşur. Ancak bu metinlerdeki kahramanların iç konuşmaları “monologlara dayanır.

Bir mülâkatta, röportajda ya da sohbette yalnızca konuşma varken tiyatroda hem konuşma hem de konuşmanın bağlamı vardır. Söyleşmenin yeri, zamanı, biçimi, sahneye giriş – çıkış gibi unsurlar belirtilir. Tiyatronun en belirgin yönlerinden biri de göstermeye dayalı olmasıdır. Tiyatro, olayı anlatmaz; gösterir.

Söyleşmeye Bağlı Anlatımın Özellikleri

Jestler, mimikler ve bedensel davranışlar anlatımı destekler.
Karşılıklı konuşmaların seviyesi, bağlama ve konuşan kişilere göre değişir.
Görme ve işitme duyularıyla ilgili ayrıntılardan yararlanılır.
Vurgu ve tonlama anlatımın etkisini artırır.
Söyleşmenin yeri, zamanı, biçimi, sahneye giriş, sahneden çıkış gibi unsurlar söz konusudur.
Tekrarlar ifadeyi kuvvetlendirir.
Dil, göndergesel veya sanatsal işlevde kullanılır.

MİZAHİ ANLATIM

İnsanın gülmesine sebep olabilecek olayların, durumların, karşılaştırmaların, kelime ve kelime gruplarının mizaha başvurularak anlatılmasıdır. Mizahi anlatımda amaç, okuyucuyu düşündürmek ve eğlendirmektir. Bu anlatımın diğer bir amacı da eleştiridir. Kişilerin, kurumların, toplumların eksik, kusurlu, hatalı söz ve davranışları mizahi anlatımla eleştirilir. Bu eleştiriyle eksikliklerin, hataların, kusurların ortadan kaldırılması amaçlanır.

Mizahi unsurları oluşturmada karşılaştırmalar, durumlar, hareketler, kelime ve kelime gruplarından da yararlanılabilir. Bu anlatımda dil, bir olayı anlatmak için kullanılır.

Mizahi anlatımda kusurlara, eksikliklere, hatalara dikkati yoğunlaştırabilmek için abartmalardan yararlanılır. Abartma yönüyle kişilerin, kurumların, toplumların eksilikleri gözler önüne serilir. Bu bakımdan mizahi anlatımda gerçeklerden sapma söz konusu olabilir. Mizahi anlatımda dilin kullanımı çoğunlukla değiştirilerek gülünç durumlar ortaya çıkarılır. Bazen de argo yoğun şekilde kullanılabilir. Mizahi anlatımlarda günlük konuşmaya ait unsurlardan sıkça yararlanılır.

Mizahi Anlatımın Kullanıldığı Metin Türleri
“Karagöz, orta oyunu, meddah, köy seyirlik oyunu” gibi geleneksel tiyatro türlerinde mizahi anlatımdan bolca yararlanılır. Bu türlerin ortak yönü gülmecenin şive taklitlerine ve dil oyunlarına dayanmasıdır. Bu türler doğaçlamayla gelişir. Önceden belirlenen yazılı bir metne bağlı kalınmaz. “Komedi” türü tiyatrolar, “taşlama” ve “hiciv” türündeki şiirler, “fıkralar” mizahi anlatıma ait unsurları içerir. “Roman, hikâye, tiyatro, sohbet, deneme” gibi türlerde yer yer mizahi anlatıma başvurulur. Bu türlerde kalem oynatan sanatçılar anlatımı etkili kılmak için mizah unsurundan yararlanabilir. “Karikatürler” de mizahi anlatımın içinde yer alır.

Mizahi Anlatımın Özellikleri

Olayların gülünç, alışılmadık ve çelişkili yönleri yansıtılır.
Okuyucuda uyandırılmak istenen etkiye göre düzenlenir.
Ses, hareket, konuşma ve görünüş taklitleri mizah unsuru olarak kullanılır.
Mizahi unsurlarda abartı ve gerçekten sapma vardır.
Mizahi unsurları oluşturmada karşılaştırmalar, hareketler, kelime ve kelime gruplarından yararlanılabilir.
Dil daha çok, sanatsal (şiirsel) işlevde kullanılır.

Mizahi Anlatımla İlgili Kavramlar İroni: Söylenen sözün tersini kastederek kişiyle veya olayla alay etme.

Humor: Ciddi bir tavırla söylendiği hâlde alay olduğu belli olan ince, hoş nükte.

Nükte: İnce anlamlı, düşündürücü ve şakalı söz, espri.

Komik: Gülme duygusu uyandıran, güldürücü, gülünç.

Kara mizah: Yalnız güldürmeyi değil, düşündürmeyi ve yergiyi de amaçlayan mizah türü.

Parodi: Ciddi sayılan bir eserin bir bölümü veya bütününü alaya alarak biçimini bozmadan ona bambaşka bir özellik vererek biçimle öz arasındaki bu ayrılıktan gülünç etki yaratan bir oyun türü.

Taşlama: Bir kişiyi, bir yeri, bir şeyi vb. kusurlu yanlarını alaycı bir dille yeren halk şiiri türü.

Hiciv: Bir kişiyi, bir yeri, bir şeyi vb. kusurlu yanlarını alaycı bir dille yeren divan şiiri türü.

Karikatür: İnsan ve toplumla ilgili her tür olayı konu alarak abartılı biçimde belirten, düşündürücü ve güldürücü resim.